تقسیم (منطق)تقسیم، یکی از اصطلاحات علم منطق و به معنای تجزیه یک کل به اجزاء، یا یک کلی به جزئیات است. ۱ - توضیح اصطلاحتجزیه یک کل به اجزاء، یا یک کلی به جزئیات را در اصطلاح تقسیم می‌گویند اما معمولا همین قسم اخیر در منطق مراد است و آن این است که یک کلی را بر حسب مصادیق مختلف آن قسمت می‌کنند. این‌گونه تقسیم موجب تفکیک و از هم جدا شدن مصادیق یک مفهوم می‌شود. مانند تقسیم جوهر به جوهر ممتدّ در جهات سه‌گانه، و جوهر بدون امتداد و سپس تقسیم جوهر ممتدّ به جسم نامی و جسم غیر نامی و تقسیم جسم نامی به حیوان و غیر حیوان و هکذا. «اما تقسیم تکثیر است از بالا به زیر، چون تقسیم جنس به انواع، و نوع به اصناف، و صنف به اشخاص، و تقسیم ذاتی به جنس و نوع و فصل، و عرضی به خاصه و عرض عام». [۱]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۸۰.
۲ - نقش تقسیم در تعریفقسمت منطقی، که یکی از اقسام قسمت و نافع‌ترین آنها در اکتساب تعریف است، به معنای تقسیم یک کلی به جزئیات آن است، و مجموع اقسام آن که از حاصل ضرب هر یک از کلیات خمس با دیگری و صنف و شخص به دست می‌آید، ۳۵ قسم است. ۳ - انواع قسمت منطقیقسمت منطقی، در تقسیم اوّلی، بر دو قسم است: ۱. قسمت کلی به فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به انسان و فرس و... که کاربرد این نوع بیش از دیگر اقسام است؛ ۲. قسمت کلی به غیر فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به عرب و عجم. ۴ - دیدگاه خواجه طوسیخواجه نصیرالدین طوسی در اساس الاقتباس اقسام تقسیم منطقی را به شرح ذیل تفصیل داده است: ۴.۱ - قسمت به فصول ذاتیقسمت به فصول ذاتی اوّلی، مانند قسمت جنس به انواع قریب، مثل تقسیم حیوان به انسان و فرس و قسمت به فصول ذاتی غیر اوّلی، مانند قسمت جنس به انواع بعید، مثل تقسیم جسم به انسان و فرس. ۴.۲ - قسمت به غیر فصول ذاتیالف) قسمت معروض به عوارض؛ شامل قسمت معروض به عوارض صنفی، مانند قسمت جنس به اصناف نوع؛ همچون قسمت حیوان به عرب و عجم، و قسمت نوع به اصناف، مثل قسمت حیوان به نر و ماده، و انسان به عرب و عجم و قسمت معروض به عوارض شخصی؛ شامل: قسمت جنس به اشخاص، مانند قسمت حیوان به زید و عمرو و قسمت نوع به اشخاص، مانند قسمت انسان به زید و عمرو. ب) قسمت عارض به معروضات؛ شامل قسمت صنف به معروضات جنسی، مثل تقسیم کائن و فاسد به معدن و نبات و حیوان، یا به معروضات نوعی، مثل تقسیم طائر به عقاب و غراب، و یا به معروضات شخصی، مانند عربی به زید و عمرو. ج) قسمت عوارض به عوارض، که قسمت اصناف است به اصناف، مانند قسمت مرغ به گوشتخوار و دانه‌چین و گیاه‌خوار. ۵ - تقسیم ثلاثیبعضی از منطقیان قسمت منطقی را سه نوع شمرده‌اند: ۱. تقسیم جنس به انواع آن، مانند: تقسیم حیوان به ناطق و غیر ناطق؛ ۲. تقسیم نوع به افرادش، مانند: تقسیم انسان به افراد خود؛ ۳. تقسیم لفظ به حسب معانی، مانند: تقسیم لفظ به متواطی (دارای معنای صادق بر افرادش به طور مساوی و یک نواخت) و مشکک (دارای معنای صادق بر افرادش به طور متفاوت). [۴]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۵۶.
[۶]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۳۵.
۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تقسیم کلی به جزئیات آن»، تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۲/۲۶. خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۷۷. |